Machiel Vrijenhoek. Wethouder in Oorlogstijd

over Den Haag en haar inwoners in de Tweede Wereldoorlog

Machiel Vrijenhoek. Wethouder in Oorlogstijd

13 april 2020 0

De titel van het artikel heeft betrekking op de verantwoordelijkheid die de burgemeesters in Nederland hadden tijdens de Tweede Wereldoorlog en de onmogelijke keuzes die ze hierbij tegen kwamen. Machiel Vrijenhoek was weliswaar wethouder en geen burgemeester maar trad door ziekte van de interim-burgemeester Cornelis van der Bilt veelvuldig op als diens vervanger. Hij was het ook die de NSB-burgemeester Harmen Westra namens de gemeente Den Haag op 1 juli 1942 moest beëdigen in het stadhuis aan de Javastraat. Zijn handelen werd na de oorlog door een Ereraad van de SDAP als laakbaar beoordeeld en hem werd aangeraden zijn wethouderszetel op te geven. Vrijenhoek stelt zich niet meer beschikbaar voor de SDAP (in 1946 PvdA) en verlaat in november 1945 de Haagse politiek. Tot aan zijn dood in 1947 blijft hij voor de gemeente Den haag actief als adviseur in commissies voor de wederopbouw.

De nieuwe NSB-burgemeester M. Westra houdt zijn rede op 1 juli 1942 na de installatie in de Raadzaal Javastraat. Achter de tafel van links naar rechts, E.A. Schwebel (Beauftragte), M. Vrijenhoek en gemeentesecretaris W.F. Wijthoff.
Bron: Opname Polygoon-Meyer, 1942 (via Beeld & Geluid)

Vrijenhoek werd in Schiedam geboren in 1884 en groeide op in een straatarm gezin. Hij werd op zijn 11 jaar weeskind. In 1909 verhuist hij met zijn vrouw Bastiaantje naar Den Haag. Als bouwkundige en vakbondsman manifesteert hij zich in toenemende mate en sluit zich aan bij de SDAP. In 1919 stelt hij zich verkiesbaar voor de Haagse gemeenteraad van de SDAP en wordt gekozen. In 1923 wordt hij wethouder stedenbouw en volkshuisvesting. Die positie heeft hij nog steeds als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt. Het artikel concentreert zich op de werkzaamheden en de keuzes die Machiel Vrijenhoek maakte in de periode 1940-1945.

De 51 jarige Machiel Vrijenhoek, 1935
Bon: Beeldbank van het Haags Gemeentearchief

Samen met collega-wethouders L. Buurman (SDAP), L.J.M. Feber (RKSP) en S. de Vries (ARP) vormden zij onder de leiding van Van der Bilt- die burgemeester de S.J.R. de Monchy op 1 juli 1940 was opgevolgd- tot juli 1942 het democratisch gekozen bestuur. Zijn veroordeling na de oorlog, en die van veel andere SDAP-ers, leverde veel pijn en ongemak binnen de partij. Om tot een goed inzicht te komen hoe zijn handelen te beoordelen zijn naast literatuurstudies, onder meer de biografie van Willem Drees met wie Vrijenhoek vele jaren samenwerkte, de SDAP-archieven geraadpleegd die gedeponeerd zijn bij het IISG in Amsterdam. Deze dossiers zijn normaal gesloten maar er is toestemming van de PvdA gekomen om ze te raadplegen. Naast deze bronnen zijn de bestuur archieven van het college van B&W en de Haagse raad geraadpleegd. Het digitale krantenarchief van Delpher bood nuttige aanvullende archieven en last but not least is er (blijvend) vruchtbaar contact met de kleinkinderen en een achterneef van Vrijenhoek. Dankzij de werkgroep Den Haag in de Tweede Wereldoorlog zijn hier de eerste contacten voor neergelegd.

Een deel van de Goudsbloemlaan in februari 1943 waar de desastreuze effecten van de aanleg van de Atlantikwall zichtbaar zijn. Vrijenhoek woonde verderop, in de Goudsbloemlaan 47.
Bron: Verzetsmuseum Zuid-Holland (via WO2 Beeldbank)

Het artikel (van maximaal 10.000 woorden) zal worden gepubliceerd in het Jaarboek Die Haghe 2020, uitgegeven door De Geschiedkundige Vereniging Die Haghe, dat in december zal verschijnen. In 2020 zal ik over dit onderwerp een lezing verzorgen voor de werkgroep Den Haag in de Tweede Wereldoorlog. Deze datum wordt nog vastgesteld. De deadline voor het aanleveren van het artikel is op 1 mei. Mogelijk wordt deze datum opgeschoven omdat door de Corona-crisis langere tijd de archieven en bibliotheken gesloten zijn.

Just de Leeuwe, 8 april 2020