April-september 1944: honderden personen vanuit Den Haag over spoor afgevoerd naar Duitse kampen

over Den Haag en haar inwoners in de Tweede Wereldoorlog

April-september 1944: honderden personen vanuit Den Haag over spoor afgevoerd naar Duitse kampen

30 september 2019 5

De Nederlandse Spoorwegen (NS) heeft erkend een rol te hebben gespeeld in het vervoeren van Joden, Sinti en Roma, tijdens de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. NS-topman Aad Veenman heeft daarvoor in 2005 ook excuses aangeboden. Zou NS-topman Roger van Boxtel ook niet de rol van de NS bij het vervoer van andere groepen slachtoffers van de Duitse bezetter moeten erkennen?

Opgepakt en vast in Den Haag

In het onderzoek naar zijn oud-oom Willem Hermanus Brizee en diens neef Franciscus Arnoldus Blauw wilde Bob Coret hun “reis” reconstrueren die startte in Den Haag en eindigde in 1945 in respectievelijk Ravensbrück en Neuengamme waar zij overleden (“Vernichtung durch Arbeit“).

Waarom Brizee (toen 30 jaar) en Blauw (toen 25 jaar) en ook Isaac Sloos, Johannes Jacobus Hendricus Houwaard, Hendricus Hoornweg en Jean Baptiste Doorschot op maandag 28 augustus 1944 zijn opgepakt valt lastig te achterhalen. Om 10 over twaaf in de middag werd deze “groep van 6” door twee opperwachtmeesters van het bureau Buitenhof bij arrestantenbewaarplaats Lyceumplein in Den Haag gebracht.

Uit de rapportenboeken van de arrestantenbewaarplaats (Haags gemeentearchief, Gemeentepolitie Den Haag, archief 0432-01, inventarisnummers 1587-1590) valt op te maken dat de mannen “voor de A.c.D” (ArbeidscontroleDienst) waren gebracht.

In De arbeidsinzet – De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland 1940-1945 geeft Ben Sijes (destijds werkzaam bij het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie) uitleg over deze in april 1944 door Rauter opgerichte Arbeitskontrolldienst:

In het algemeen werd deze opsporingsdienst gevormd door aan de arbeidsbureaus gestationeerde agenten van de Vrijwillige Hulppolitie, oud-bewakers van het kamp ‘Erika’, landwachters, (de Nederlandse Landwacht bestond uit leden van de NSB en haar nevenorganisaties en van de Germaanse SS) vrijwilligers uit de Nederlandse politie en Nederlandse SS-ers. [..] De centrale leiding van de Arbeitskontrolldienst was in Ommen gevestigd, van waaruit ook de verdeling van deze ‘politie’ over de districten der arbeidsbureaus werd geregeld. Omtrent zijn omvang is weinig bekend. Volgens de plannen zou het ‘corps’ uit ongeveer 1000 man moeten bestaan. Of dit aantal ooit is bereikt, weten wij niet. Eind juli hadden zich ongeveer 500 vrijwilligers gemeld.

[..]

De Arbeitskontrolldienst bracht angst en schrik waar hij verscheen – men denke slechts aan de elementen waaruit hij bestond. Hij trad bovendien op zeer willekeurige wijze op. Herhaalde malen arresteerde hij personen, die geen Ausweis hadden, ook in de gevallen dat zij een dergelijk papier niet behoefden te bezitten. Daarentegen werden personen die wèl een Ausweis bezaten, gearresteerd onder de mededeling dat deze niet meer geldig of vervalst was.

Bij de oprichting van de dienst werd ook het volgende bepaald (link):

De Nederlandse Politie is verplicht de door den Arbeidscontroledienst aangehouden personen over te nemen, te bewaken en te transporteren naar de door dien dienst bepaalde plaats.

Hoogstwaarschijnlijk zijn Brizee en Blauw dus door landwachters van de arbeidscontroledienst opgepakt voor het ontduiken van de arbeidsinzet. De landwachters hebben hen “ingeleverd” bij de politie die het transport naar de arrestantenbewaarplaats (en Kamp Amersfoort) verzorgde. Dit alles zonder proces…

Op transport

Op vrijdag 1 september om 8 uur ‘s ochtends (slechts 4 dagen voor Dolle Dinsdag) halen 2 rechercheurs Brizee en Blauw en nog 17 mannen op om op transport te worden gesteld naar Amersfoort. Eén van de mannen is Jan de Roos, die hier later het volgende over zou schrijven (uit: NIOD, archief 872 Stichting Vriendenkring Neuengamme, Europese dagboeken en egodocumenten, inventarisnummer 1622):

… na verblijf van drie dagen niets anders doende dan kaarten werd ik met 12 andere geboeid naar het Staatsspoor gebracht en op transport naar Amersfoort. Die ochtend hadden wij niets te eten gehad en kwamen dan ook hongerig met nog meerdere transporten in Amersfoort aan, waar we onder geleide van onze eigen rechercheurs naar ‘t kamp werden begeleid. Onderweg kregen wij wat brood van de bevolking die aan de kant van hun huizen stonden. In het kamp aangekomen werden we aan de S.S. afgeleverd en verdwenen onze Haagsche begeleiding …

Blauw ziet nog kans om een briefje te schrijven aan zijn vrouw Wilhelmina Maria (Mien) van Luttervelt dat haar ook heeft bereikt (en bewaard is gebleven):

Liefste schat,
Ik ben vandaag naar Amersfoort gegaan, men heeft mij aangeraden in krijgsgevangenschap te gaan dus doe ik dat maar. Ga jij dan maar naar het Afwikkelingsbureau Ned. Mil. dan krijg jij ondersteuning. Liefste veel liefs en innig omhelsd en houd moed misschien sta ik gauw weer weer bij je. Houd moed
Frans

Kamp Amersfoort

Opgemerkt dient te worden dat van de “groep van 6” waarin Brizee en Blauw waren “binnengekomen” er 3 niet op transport naar Kamp Amersfoort zijn gesteld. Zij zijn, zover valt op te maken uit de rapportenboeken, weer vrijgelaten.

Uit de transportlijsten van Kamp Amersfoort blijkt dat een groot gedeelte van de “groep van 19” op 8 september vanuit Amersfoort op transport is gesteld naar Neugengamme. De transportlijsten geven ook meer informatie over de “groep van 19”, zoals geboortedatum en woonplaats.

FamiliennameRufnameBerufGeb. amWohnort
v.d.WaardJohannesArbeiter8.5.12Den Haag, van Marumstr. 20
StoutenJoh.Metzger29.6.15Leiden, 4.Binnenwatstr. 18
SinkeGer.Ober15.7.06Den Haag, Maasstraat 2
de RoosJanZahntechniker18.11.16Den Haag. Goudenregenstr. 254
PhilippoAnt.Frabriksarb.10.5.21Harderwijk, Stationslaan 81
AverbeekJohanMaler2.11.23Delft, Westerstr. 91
OosterhofJohanMaler19.6.22Delft, Werversdijk 29 a
HeidtPieterKloktriker12.3.22Den Haag, Wolmaranstr. 23
v.d.DriftWilh.Bahmarb.23.5.17Delft, Geertstr. 41
van BieneMar.Fensterputzer15.7.17Den Haag, Jac. Catsstraat 12
BlauwFr.Arbeiter29.10.19Den Haag, Nieuwe Haven 83
BoonstoppelB.Fuhrmann27.3.23Den Haag, Goverdijnestr. 182
BrizeeW.Holzarb.14.6.14Den Haag, Stuwstr. 206
v.d.BergHendr.Beamte24.1.25Den Haag, Pippelingstr. 106
v.d.BurgHendr.Gemüsehändler20.12.22Delft, Westerstr. 90
SloosIsaac30.10.17
den OsIsaac22.4.16

In Nederlanders in Neuengamme valt te lezen dat 10 september het transport van tussen 1083 en 1150 personen zouden arriveren in Neuengamme. Zij kregen een Häftlingnummer tussen 48720 en 49870.

Twee van de mannen van de “groep van 19” zijn vanuit Amersfoort op transport gezet naar Zwolle, waar tankgrachten gegraven moesten worden. Beide hebben de oorlog overleeft.

Van de overige 17 man van de “groep van 19” die op transport zijn gesteld naar Neuengamme zijn er slechts 3 teruggekeerd. De rest is overleden, zoals onderstaande op overlijdensdatum gesorteerde tabel toont:

NaamGeb.datumGeb.plaatsOvl.datumOvl.plaats
Averbeek, J.P.2-11-1923Delft2-12-1944Husum-Schwesing
Berg, H.A. van den24-1-1925Rotterdam1-1-1945Neuengamme
Heidt, P.J.12-3-1922Den Haag8-1-1945Neuengamme
Staalduinen, L.C.A. van27-4-1918Den Haag8-1-1945Neuengamme
Drift, W.J. van der23-5-1917Delft15-1-1945Neuengamme
Blauw, F.A.29-10-1919Voorburg18-1-1945Neuengamme
Stouten, J.J.29-7-1915Leiden10-2-1945Neuengamme
Waart, J. van der8-5-1912Den Haag19-4-1945Sandbostel
Pennen, H.S. van8-10-1916Waalwijk23-4-1945Cham
Burg, H. den11-1-1922Rotterdam24-4-1945Duitsland
Sloos, I.30-10-1917Leiden24-4-1945Sandbostel
Phillipo, A.J.A.10-1-1925Haarlem3-5-1945Neustadt-Holstein
Oosterhoff, J.W.A.19-6-1922Delft3-5-1945Duitsland
Brizee, W.H.14-6-1914Den Haag3-5-1945Ravensbrück
Os, I. den22-04-1916Delft3-5-1945Lübeck
Boonstoppel, B.C.27-3-1923Den Haag6-5-1945Sandbostel
Biene, M.J. van15-7-1917Rotterdam18-5-1945Ravensbrück

Rapportenboeken doorgelicht

Wanneer de rapportenboeken van arrestantenbewaarplaats Lyceumplein in Den Haag in z’n geheel worden doorgenomen (er was toestemming voor het bekijken van deze beperkte openbare bron) dan blijkt dat er heel wat personen (door de NS) naar Kamp Amersfoort zijn getransporteerd. Onderstaande grafiek toont het aantal personen per week in de periode 21 april 1944 – 4 september 1944.

Bovenstaande grafiek toont 492 personen die (in de genoemde periode) door de NS zijn getransporteerd van de arrestantenbewaarplaats Lyceumplein naar Kamp Amersfoort.

Hierbij dient opgemerkt te worden dat dit niet in z’n geheel op conto van de arbeidscontroledienst is te schrijven. Wanneer alle voor de A.c.D aangebrachte personen uit de rapportenboeken worden geturfd en in een grafiek worden gezet (hieronder afgebeeld) dan valt op de arbeidscontroledienst in Den Haag en omstreken actief was van eind juni tot en met begin september (na Dolle Dinsdag lijkt de arrestantenbewaarplaats tot 31 oktober niet meer gebruikt te zijn, na deze datum komt A.c.D niet meer voor).

Conclusie

Bronnen als de rapportenboeken van arrestantenbewaarplaats Lyceumplein in Den Haag en de transportlijsten van Kamp Amersfoort tonen aan dat er honderden personen door de NS vanuit Den Haag naar Kamp Amersfoort zijn getransporteerd. Een groot deel hiervan is daarna naar Duitsland getransporteerd. Een groot deel van deze groep is niet teruggekeerd. Voor heel veel families een groot verlies, waaronder de families Brizee en Blauw.

5 antwoorden

  1. J. van der Linden schreef:

    Ben hiermee helemaal met je eens. Ook deze mensen (en niet enkel en alleen uit Den Haag) maar ook hier uit Beverwijk en mijn vader uit Apeldoorn. Deze mannen waren opgepakt tijdens een razzia en werden ook door de spoorwegen vervoerd, ook ongevraagd en ongewild. In mijn ogen zijn deze mannen ook het slachtoffer van de toenmalige beleid van de NS. Mijn vader heeft samen met die mensen uit Den Haag in Kamp Rees gezetten. Tegen hun wil en de NS heeft hieraan verdiend door hen te vervoeren. Na het het lezen van de reactie van heer van Boxtel, over deze groep gedeporteerden, dacht ik bij mezelf: mijn vader mocht achteraf nog blij zijn dat hij geen boete heeft gekregen voor zwartrijden.

    • Roel Geerts schreef:

      MIjn vader, Jan Geerts (geboren 1920) was toen lid van de beroepsbrandweer in Den Haag en hij is met één van deze razzia’s op transport naar Duitsland gezet. Middels een treinreis via Groningen is hij uiteindelijk in kamp Rees (bij Emmerich) terecht gekomen. Over deze reis en het verblijf in dat kamp is een boek verschenen van de hand van één van zijn vrienden Jan Krist. Titel: “De hel van Rees”‘.

  2. j.H.M.Klinkhamer-van den Assem schreef:

    Ik herinner mij uit de vriendenkring van mijn ouders twee broers “van Noort”, waarvan een verloofd was met de vriendin van mijn moeder. Laatstgenoemden kwamen wekelijks bij ons thuis voor een kaartavondje.
    Zij waren ondergedoken in de toren van de kerk (halverwege de Hoefkade). Door verraad zijn zij daar uitgehaald en vervoerd naar kamp Rees. Dat was een pannenbakkerij, waar zij in de buitenlucht tussen de rekken waarop de dakpannen werden gedroogd moesten slapen. De omwonende bevolking heeft hen af en toe nog wat te eten gegeven. De beide broers zijn daar aan longontsteking overleden.

  3. Jan Achterberg schreef:

    Re: van Noort.
    Misschien hebben we het over twee verschillende broers van Noort, misschien dezelfde. Leo van Noort en zijn broer werden door verraad opgepakt in den Haag. Leo was gehuwd met Emma Maria Stolwijk en had een zoontje Loek. Waar Emma en Loek woonde weet ik niet, maar Emma’s moeder woonde toendertijd Hoefkade 640 [Delprat woningen]. Beiden zaten, wat ik ooit hoorde, in het verzet. Voor zover ik weet werden zij begin mei in de buurt van ‘s Heerenberg doodgeknuppeld. Emma Stolwijk was mijn peet tante. Leo was schoenmaker.
    Extra info: Leonardus Lambertus van Noort, geb 5 jul 1915 den Haag, overl 5 mrt 1945 te ‘sHeerenberg, begraven aldaar op de RK begraafplaats
    Hendricus Johannes van Noort, geb 28 apr 1913 den Haag, overl te Gendringen op 3 mrt 1945. Begraven aldaar 6 mrt op de RK begraafplaats. Henk was verloofd volgens een bidprentje.
    “Met geweld gedwongen om ver van huis arbeid te verrichten, is hij ten gevolge van zeer grote ontberingen gestorven”

  4. Jan Achterberg schreef:

    Rees, nabij het duitse Emmerich en ‘s Heerenberg en Gendringen zijn binnen 10 km van elkaar.

Reacties zijn gesloten.